یک اندیشکده ایتالیایی میگوید برنامههای جاهطلبانه جمهوری اسلامی در زمینه ماهوارهها، میتواند برنامه فضایی ایران را به یک دستاورد ملی با هزینه مقرون به صرفه تبدیل کند که توانایی رقابت در بازار جهانی را داشته باشد.
موسسه ایتالیایی برای مطالعات سیاست بینالمللی یا ISP در مقالهای به برنامه ایران در صنعت هوافضا پرداخته و مینویسد: «هدفگذاری نهایی این است که تا سال ۱۴۰۷ (۲۰۲۸–۲۰۲۹) به نقطهای برسیم که هر ماه بیش از ده پرتاب انجام شود.» حسین شهرابی، مدیرعامل شرکت «امید فضا»، یکی از نخستین شرکتهای خصوصی هوافضای ایران، با همین یک جمله، شاید بلندپروازانهترین چشماندازی را که تاکنون برای برنامه فضایی جمهوری اسلامی ایران مطرح شده، ترسیم کرد.
برای کشوری که تنها یک دهه پیش در قرار دادن ماهوارههای کوچک در مدار با دشواری روبهرو بود، پیشبینی شهرابی درباره شکلگیری یک زیستبوم پرتاب با نرخ بالا و ماهیتی صنعتی، قابلتوجه است. اما این سخن، نشانه تغییری عمیقتر نیز هست: تلاش ایران برای تبدیل یک برنامه راهبردی دولتی به یک صنعت تجاری که بتواند دستکم با شرکای خود در بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا رقابت کند.
شهرابی نه وزیر دولت است و نه فرمانده سپاه پاسداران. او نماینده چهرهای تازه از تلاشهای هوافضایی ایران است: کارآفرینی تکنوکرات که هم به جزئیات مهندسی مسلط است و هم منطق تجاری زنجیره تأمین و تقاضای بازار را میشناسد.
او و مقامهایی مانند حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران، بخش نوپای ماهوارهای ایران را با صنایع پهپادی و خودروسازی داخلی مقایسه میکنند؛ دو حوزهای که ایران توانسته با وجود تحریمها و انزوا، خطوط تولید بومی نسبتا مقاومی در آنها ایجاد کند. به روایت شهرابی، برنامه فضایی ایران اکنون از مرحله «تثبیت» شامل تسلط بر فناوریهای ماهوارهای، ایجاد چرخه کامل طراحی، تولید و پرتاب و انجام مأموریتهای کافی برای اثبات قابلیت اطمینان، به مرحله «صنعتیسازی» وارد شده است؛ مرحلهای که در آن این توانمندیها باید گسترش یابند و تجاری شوند.
جاهطلبیهای فضایی ایران به پیش از جمهوری اسلامی بازمیگردد. در سال ۱۹۵۸، در دوره حکومت محمدرضاشاه، ایران بهعنوان یکی از اعضای اولیه کمیته موقت همکاریهای بینالمللی در فضای ماورای جو سازمان ملل، که بعدها به کوپوس (COPUOS) تبدیل شد، به نظم نوپای فضایی جهان پیوست.
در میانه دهه ۱۹۷۰، تهران از دیپلماسی فراتر رفت و وارد برنامهریزی عملی شد: در سال ۱۹۷۴ قراردادی با شرکت جنرال الکتریک برای ساخت ایستگاه دریافت دادههای ماهوارهای امضا کرد و همزمان برنامهریزی برای یک ماهواره مخابراتی ملی با نام «زهره» را آغاز کرد. انقلاب ۱۳۵۷ و سپس جنگ ویرانگر ایران و عراق این تلاشها را متوقف کرد.
سال ۲۰۰۴ ایران با تاسیس رسمی سازمان فضایی ایران وارد مرحلهای تازه و نهادیتر شد؛ مرحلهای با تمرکز بر توسعه ظرفیتهای بومی در طراحی ماهواره، سامانههای پرتاب و زیرساختهای زمینی.
نقطه عطف ماهوارهای ایران
نخستین نقطه عطف مهم، ماهواره «سینا-۱» بود که در نوامبر ۲۰۰۵ به مدار رسید. این پروژه با قرارداد با روسیه اجرا شد: شرکتهای روسی ماهواره را طراحی، تولید و پرتاب کردند و مهندسان ایرانی در تمام مراحل حضور داشتند تا فرآیندها را مشاهده و مستندسازی کنند و تجربه عملی به دست آورند.
هرچند سینا-۱ کاملا ساخت خارج بود، اما نخستین مواجهه ایران با چرخه کامل توسعه ماهواره و عملیات اولیه را فراهم کرد و زمینه نهادی و فنی لازم را برای تلاشهای کاملا بومی بعدی، از جمله «امید» نخستین ماهوارهای که بهطور کامل در داخل طراحی و مونتاژ شد و در فوریه ۲۰۰۹ با پرتابگری بومی به فضا رفت، ایجاد کرد.
با این حال، تکامل برنامه فضایی ایران همواره سایه «دوکاربردی» بودن را به همراه داشته و در موازات برنامه موشکهای دوربرد کشور پیش رفته است. پرتابگر «سفیر» که ماهواره امید را در مدار قرار داد، خود برگرفته از تبار موشکهای بالستیک ایران بود و موشک شهاب-۳ بهعنوان معماری پایه نخستین پرتابگرهای فضایی ایران عمل کرد.
سامانههای بعدی، از گونههای بزرگتر سفیر گرفته تا سیمرغ و سپس طرحهای ترکیبی مانند قاصد، فناوریهایی با اهمیت نظامی را در خود داشتند: موتورهای سوخت جامد، بدنههای سبک از جنس الیاف کربن و نازلهای متحرک برای کنترل بردار رانش؛ عناصری که همگی در موشکهای بالستیک مدرن نقش کلیدی دارند.
منتقدان میگویند هر پیشرفت در توان پرتاب فضایی ایران، فاصله فناورانه تا دستیابی به موشک بالستیک قارهپیما را کاهش میدهد و به همین دلیل، نگرانیهای مداوم اشاعه هستهای را دامن میزند و ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل زیر ذرهبین قرار میگیرد.
یک برنامه فضایی کامل
برنامه فضایی ایران اکنون همهچیز را دربر میگیرد: از تولید ماهواره و توسعه پرتابگر گرفته تا بهرهبرداری از پایگاههای پرتاب و ایستگاههای زمینی رهگیری و دریافت داده است. ایران در رده وزنی ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرم میتواند با استفاده از چند خانواده پرتابگر، از جمله قائم-۱۰۰ با سوخت جامد متعلق به سپاه و سیمرغ با سوخت مایع وابسته به وزارت دفاع، ماهوارهها را در مدار پایین زمین قرار دهد.
همزمان، زیرساختهای پرتاب نیز در حال گسترش است. مهمترین پروژه در این زمینه، پایگاه فضایی جدید چابهار در سواحل جنوبشرقی کشور است که بهدلیل عرض جغرافیایی پایینتر، امکان دسترسی به طیف گستردهتری از مدارها را فراهم میکند. فاز نخست این پایگاه که برای پرتابگرهای سوخت جامد طراحی شده، به مراحل پایانی نزدیک میشود و انتظار میرود نخستین پرتاب آزمایشی آن در ماههای آینده انجام شود.
توان پرتاب مدرن ایران بهتدریج شکل گرفت. پایه اولیه با پرتابگر سفیر گذاشته شد که بین سالهای ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ چندین ماهواره آزمایشی کوچک را به مدار فرستاد. دورهای تازه در سال ۲۰۲۰ با ماهوارههای نظامی «نور» آغاز شد که با پرتابگر ترکیبی قاصد سپاه به فضا رفتند و نخستین زنجیره پیوسته مأموریتهای مداری ایران را رقم زدند. همزمان، تهران همکاری خود با مسکو را گسترش داد: روسیه ماهواره تصویربرداری «خیام» را در سال ۲۰۲۲ پرتاب کرد، «پارس-۱» را در سال ۲۰۲۴ در مدار قرار داد و خدمات پرتاب برای چندین محموله ماهوارهای دولتی و خصوصی ایران ارائه داد.
در این چارچوب، ایران در سالهای اخیر بر تکامل دو خانواده بزرگتر و توانمندتر پرتابگر تمرکز کرده است. سیمرغِ سوخت مایعِ وزارت دفاع در سال ۲۰۲۴ با قرار دادن چند ماهواره در مدار پایین زمین به موفقیت مداری دست یافت. قائم-۱۰۰ سوخت جامد سپاه نیز در سومین آزمایش خود به مدار رسید و پس از آن چند ماموریت موفق دیگر انجام داد. این دو برنامه در کنار هم نشاندهنده گذار ایران از پرتابهای پراکنده و آزمایشی به سامانههایی تکرارپذیر و مقیاسپذیر هستند.
با این حال، چالش اصلی همچنان قابلیت اطمینان و عملکرد است. سقف جرم مداری ایران در حال حاضر حدود ۳۰۰ کیلوگرم است که در اواخر سال ۲۰۲۴ به دست آمد؛ اما هدف کوتاهمدت رسیدن به ۵۰۰ کیلوگرم است تا امکان پرتاب ماهوارههای سنگینتر با حسگرهای دقیقتر فراهم شود. به همان اندازه، نرخ پرتاب اهمیت دارد. در صنعت فضا، یک موفقیت واحد کافی نیست.
به گفته حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران، پرتابگرها تنها زمانی کاملا تثبیتشده تلقی میشوند که هشت تا ده ماموریت پیاپی و بدون مشکل انجام دهند. ایران در این مسیر حرکت میکند، اما قابلیت اطمینان پایدار همچنان معیار حیاتی است که پیش از ورود معتبر به بازار تجاری باید محقق شود.
اینجاست که «تجاریسازی» به محرک اصلی برنامه فضایی ایران تبدیل میشود. این تغییر جهت بیش از همه در برنامه پرتاب زمستان امسال سه ماهواره «ظفر»، «پایا» و دومین «کوثر» دیده میشود؛ ماهوارههایی که بهترتیب توسط یک نهاد دولتی، یک تیم دانشگاهی و یک شرکت خصوصی ساخته شدهاند. مقامهای ایرانی این تنوع را آغاز مرحله صنعتیسازی میدانند؛ مرحلهای که در آن کشور از ماهوارههای آزمایشی منفرد به تولید پیوسته برای صورتهای فلکی (کنستلیشنها) گذار میکند.
حسین شهرابی در شرکت امید فضا پیشگام تلاشهای بخش خصوصی است. او استدلال میکند که ایران باید صورتهای فلکی ماهوارهای را برای بازارهای جهانی طراحی کند، نه صرفا نیازهای داخلی، و اسپیسایکس را الگوی مقیاسپذیری میداند. طرح پیشنهادی او با نام «دوناما» ایجاد حدود ۲۰۰ ماهواره ظرف سه سال را هدف گرفته و در کنار آن، پروژههایی مانند صورت فلکی «شهید سلیمانی» نیز با محوریت بخش خصوصی دنبال میشوند. هدف اعلامی شهرابی رسیدن به ده پرتاب ماهواره در ماه تا سال ۲۰۲۹ است؛ سطحی که به باور او برای تبدیل ایران به یک بازیگر تجاری واقعی ضروری است.
مقامهای ایرانی و کارآفرینان خصوصی، فرصت رقابتی خود را در بازارهای بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا میبینند. این بلوکها برخی از پرجمعیتترین و سریعترین اقتصادهای در حال رشد جهان را دربر میگیرند و میلیونها کاربر دارند که هنوز از خدمات ماهوارهای موجود بهطور کامل بهرهمند نشدهاند. تقاضا طیفی گسترده را شامل میشود: تصویربرداری، پایش کشاورزی، رصد محیط زیست، مدیریت بحران، ارتباطات مخابراتی، و خدمات راداری و ناوبری. راهبرد ایران این است که خود را بهعنوان تأمینکنندهای کمهزینه در اقتصادی فضایی معرفی کند که بهتدریج از زنجیرههای تأمین غربی فاصله میگیرد.
در واقع، هزینه پایین مهمترین مزیت فروش ایران است. مقامها آشکارا راهبرد فضایی کشور را با بخش پهپادی مقایسه میکنند؛ صنعتی که با اتکا به هزینه تولید پایین و خوداتکایی ناشی از تحریمها، به صادرکنندهای غیرمنتظره در سطح جهانی تبدیل شد. مسئولان فضایی اکنون همان استدلال را مطرح میکنند: ایران نمیتواند از نظر هزینه با قدرتهای بزرگ رقابت کند، اما میتواند ارزانتر از آنها عمل کند. رئیس پژوهشگاه فضایی ایران اخیرا در همین زمینه گفته است که ماهوارهها و خدمات پرتاب کشور از ابتدا با هدف مقرونبهصرفه بودن طراحی میشوند.
این رویکرد همچنین در حال شکل دادن به شراکتهای بینالمللی ایران است. تهران همکاری خود با چین را عمیقتر کرده، بهویژه از طریق مشارکت در مأموریت آتی ماهنوردی «چانگئه-۸».
مهندسان ایرانی در حال توسعه زیرسامانهها و ابزارهای علمی هستند که با پرتابگر چینی به فضا خواهند رفت، در مدار ماه فعالیت میکنند و دادهها را به زمین ارسال خواهند کرد. ایران با ترکیب مهندسی کمهزینه و همکاری با قدرتهای فضایی نوظهور غیرغربی، امیدوار است برنامه فضایی خود را نهتنها به یک دستاورد ملی، بلکه به بازیگری رقابتی و مقرونبهصرفه در بازار جهانی تبدیل کند.
