(علمى، اخلاقى، اعتقادى)
و درود خدا بر او، فرمود: (کمیل بن زیاد مى گوید: امام دست مرا گرفت، و به سوى قبرستان کوفه برد، آنگاه آه پردردى کشید و فرمود) اى کمیل بن زیاد
این قلب ها بسان ظرفهایى هستند، که بهترین آنها، فراگیرترین آنهاست، پس آنچه را مى گویم نگاه دار[حفظ کن]:
1- اقسام مردم (مردم شناسى )
مردم سه دسته اند،
دانشمند الهى،
و آموزنده اى بر راه رستگارى،
و پشّه هاى دست خوش باد و طوفان و همیشه سرگردان، که به دنبال هر سر و صدایى مى روند، و با وزش هر بادى حرکت مى کنند، نه از روشنایى دانش نور گرفتند، و نه به پناهگاه استوارى پناه گرفتند.
2- ارزش هاى والاى دانش
اى کمیل:
دانش بهتر از مال است،
زیرا علم، نگهبان تو است، و مال را تو باید نگهبان باشى مال با بخشش کاستى پذیرد امّا علم با بخشش فزونى گیرد، و مقام و شخصیّتى که با مال به دست آمده با نابودى مال، نابود مى گردد.
اى کمیل بن زیاد
شناخت علم راستین (علم الهى) آیینى است که با آن پاداش داده مى شود، و انسان در دوران زندگى با آن خدا را اطاعت مى کند، و پس از مرگ، نام نیکو به یادگار گذارد. دانش فرمانروا، و مال فرمانبر است.
3- ارزش دانشمندان
اى کمیل
ثروت اندوزان بى تقوا مرده گرچه به ظاهر زنده اند،
امّا دانشمندان، تا دنیا برقرار است زنده اند، بدن هایشان گرچه در زمین پنهان امّا یاد آنان در دل ها همیشه زنده است.
4- اقسام دانش پژوهان
بدان که در اینجا (اشاره به سینه مبارک کرد) دانش فراوانى انباشته است،
اى کاش کسانى را مى یافتم که مى توانستند آن را بیاموزند آرى
تیز هوشانى مى یابم امّا مورد اعتماد نمى باشند، دین را وسیله دنیا قرار داده، و با نعمت هاى خدا بر بندگان، و با برهان هاى الهى بر دوستان خدا فخر مى فروشند.
یا گروهى که تسلیم حاملان حق مى باشند امّا ژرف اندیشى لازم را در شناخت حقیقت ندارند، که با اوّلین شبهه اى، شک و تردید در دلشان ریشه مى زند
پس نه آنها، و نه اینها، سزاوار آموختن دانش هاى فراوان من نمى باشند.
یا فرد دیگرى که سخت در پى لذّت بوده، و اختیار خود را به شهوت داده است،
یا آن که در ثروت اندوزى حرص مى ورزد،
هیچ کدام از آنان نمى توانند از دین پاسدارى کنند، و بیشتر به چهارپایان چرنده شباهت دارند، و چنین است که دانش با مرگ دارندگان دانش مى میرد.
5- ویژگى هاى رهبران الهى
آرى
زمین هیچ گاه از حجّت الهى خالى نیست، که براى خدا با برهان روشن قیام کند،
یا آشکار و شناخته شده، یا بیمناک و پنهان، تا حجّت خدا باطل نشود، و نشانه هایشان از میان نرود.
تعدادشان چقدر و در کجا هستند به خدا سوگند که تعدادشان اندک ولى نزد خدا بزرگ مقدارند،
که خدا به وسیله آنان ،حجّت ها و نشانه هاى خود را نگاه مى دارد، تا به کسانى که همانندشان هستند بسپارد، و در دل هاى آنان بکارد،
آنان که دانش، نور حقیقت بینى را بر قلبشان تابیده، و روح یقین را دریافته اند،
که آنچه را خوشگذاران ها دشوار مى شمارند، آسان گرفتند،
و با آنچه که ناآگاهان از آن هراس داشتند أنس گرفتند.
در دنیا با بدن هایى زندگى مى کنند، که ارواحشان به جهان بالا پیوند خورده است،
آنان جانشینان خدا در زمین، و دعوت کنندگان مردم به دین خدایند.
آه، آه، چه سخت اشتیاق دیدارشان را دارم کمیل هر گاه خواستى باز گرد.
